Хөх хотын улаан театрыг 2 өдөр эзэмдсэн морин хуурын чуулгынхан маань эндээсээ ӨМӨЗО-ны Ордос хошууг зорьсон юм. Хөх хотоос 500 гаруй километрийн зайд байрлах энэ хошуу яагаад ч юм хөх хотоос илүү нээлттэй. Хөгжилийн хувьд ч арай дөнгүүр байгаа юм шиг санагдсан. Ордос хошуу байгалийн баялагаараа төдийгүй түүх соёлын дурсгалаараа бусад аймгаасаа толгой цохидог. Дуу хуурын өлгий дундговь гэдэг шиг ордосчууд найрч дууч гэдгээрээ Өвөр монголдоо алдартай.

Гэхдээ энэ бүхнээс илүү аялагч жуулчдын анхаарлыг татдаг гол зүйл бол “Чингисийн онгон” гэх энэ том цогцолбор. Дэлхийн дайдыг нумлан хэмжиж, намхан чийрэг морьдынхоо хур дэлэн дээр асаж явсан монгол дайчдын сүр хүч, тэртээ 13 зууны эзэнт гүрний амьдрал ахуй, үүх түүх, шашин шүтлэгийн талаар мэдээлэл өгөхөд чиглэсэн энэ цогцолбор анх БНХАУ-ын соёлын яамны санаачлагаар 1958 онд 3 өргөө ордонтойгоо байгуулагдаж байсан гэсэн. З цагаан ордоны доторх нууц ордонд эзэн Чингисийн сүүлчийн амьсгалыг хураасан цагаан тэмээний ноос буюу “онгон” г хадгалж байдаг гэх юм билээ. Чингис хаан 1227 онд Тангудыг дайлаар мордон буцах замдаа тэнгэрт хальж, алтан шарлыг нь ачиж явсан тэрэг замдаа шаварт суун, чингис хааны оймс тэргүүнтэн Ордосын энэ тал нутагт гээдсэн учир. Их эзэний онгод сүлд энд шингэсэн гэж үзэж “Чингисийн онгон” гэх энэ цогцолборыг байгуулсан гэж нутгийн зон олон МНТ, алтан эрхи зэрэг түүх соёлын сурвалжуудаас иш татан ярцгааж байсан.  “Чингисийн онгон” нь өвөрмонголчуудын хувьд тахил шүтээний цогцолбор, мөргөл залбирал үйлддэг шашны зан үйлийн том төв болдог бол гадаадын аялагч жуулчдын хувьд нэгэн цагийг захирч явсан Их эзэн чингисийн талаар бүхий л мэдээллийг аваад гарах боломжтой  түүх дурсгалын газар гэж тооцогддог юм билээ. Чингисийн онгонг сахин хамгаалдаг дархадууд тайл тахилгын зан үйлийг орж ирсэн бүхэнд ном ёсоор нь гүйцэтгүүлэхээс гадна аялал жуучлалын газрынхаа үйл ажиллагааг давхар хянан явуулдаг. Дархадууд бол Чингис хааны харах нүд, цавчилдах гар болж явсан үнэнч сайн хөлөг баатар, итгэлт туслахуудынх нь үе залгамжилсан хүмүүс. Одоо энд Тулуй үжиний дархад, Боорчийн дархад, Чингисийн онгоны сахин хамгаалдаг шар дархад гээд тайлга тахилгын чиглэлээсээ хамаарсан олон овогийн дархадууд зан үйлээ үйлддэг юм билээ.  Тэнгэр шүтлэг, ”Чингис хааны”  талаар ярих хэрнээ шарын шашны арц утлага, зул хүж хэрэглэж, илт дундад гүрний хэв шинжийг илтгэсэн луун хээтэй өргөө танхимаар дагуулан явах хэрнээ “Энэ бол чингисийн онгон” мөн гэж тайлбарлаж явах хазгай хэлтэй тайлбарлагчаас манайхан нэг л жийрхэнгүй байснаа нуух юун. Гэхдээ л жийрхлээ, жихүүцлээ гээд өвөрлөгчид эх түүхээ хамгаалах, хадгалах, бас суртачилан таниулах тал дээр үнэхээр армонголчууд биднээс хувь илүү ажиллаж, түүнийхээ үр шимийг ч бэлхнээ хүртэж байгаа нь нүдэнд ил байсан.  

               Нөгөө сайн хүний нэрийг 3 худалдаж иддэг гэдэг шиг . Чингисийн онгон цогцолборыг үзэхээр жилд Ордос хошуунд 50 сая гадаад дотоодын жуулчин ирдэг гэсэн тооцоо байгаа юм. Наашаа зорих жуулчдын тоо цаашид ч улам өсөх нь тодорхой ядаж л манай улсад эзэн Чингистэй холбоотой аялал жуулчлалын ийм цогцолбор байтугай аятайхан барьсан хөшөө дурсгал байдаг билүү? Хамгийн сүүлд баригдсан цонжин болдгийн  морьт хөшөөнөөс өөр үзээд өгте юу ч үгүй сууж байгаа л үнэн. Харин БНХАУ-ын соёлын газраас үндэсний цөөнхийнхөө соёл урлагийг дэмжих  зорилгоор олон ажил төлөвлөж байгаагийн эхний хэдэд Ордос хошуу “Чингисийн онгон” дагасан шашин шүтлэгийн зан үйл, ордосчуудын дуу бүжиг гээд соёл урлагийн өвөрмөц хэлбэрт нь түшиглэж аялал жуулчлалыг татахаар ажиллаж байгаа нь илт байсан.  Их гүрний гүнээс өвөрлөгчдийнхөө нутагруу наашлах тусам сэтгэл хөдөлгөсөн гэхээсээ “хөндүүр”, нэг тийм гэгэлгэн мэдрэмж л их төрж явлаа. Ордосчууд хөх хотынхныг бодвол монголоороо хамаагүй сайн ярьдаг, найр наадамсаг, зочломтгой гэдэг яриа хөөрөө өрнүүлсэн хүмүүсээс анзаарагдсан. Ширээ дүүрэн дэлгэх хоол унд нь хүртэл жимс, ногоогоор хачралахаасаа илүү тараг, аарц, зөөхий, ааруул дагалдуулана. Инээж хөхөрч, дуулж хуурдах хэрнээ цаанаа л нэг гунигтай санаа алдаж ирээд л ар халхын тухай, асуух дотносох юм билээ. Хөх хотоос, Ордос, Шилийн хот гээд наашлах тусам агаар нь тунгалагшиж, нүдэнд өртөх сүрлэг байшин барилга гэх зүйл багассаар байгаа нь илүү монголжуу санагдаж байлаа. Яг л монголынхоо хөдөө талаар хөндлөн гулд давхиж байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрмөөр. Эх нутгаас минь ялгарах нэг онцлог нь ямар ч донсолгоо нугачаагүй, хурдны замаар л бартаа саадгүй жирийлгээд байх нь тэр. Хөдөө тал хэрнээ багшрах мал  сүрэг бараг харагдахгүй. Нүдэнд  дасал болтол таарах зүйлс нь тариачны шавар амбаар дагзнууд хэдэн мянган километрээр үргэлжлэх тариалангийн талбай.

        Өвөрмонголчууд нэг үзүүлэлтээрээ манайтай тэнцүү тэр нь малын тоо. 44 сая малаа малчид газар тариалантайгаа хослуулан эрхэлдэг. Нэг  ёсондоо отор нүүдэл хийж нутаг сэлгэдэггүй. Фермерийн аж ахуй хэлбэрээр малладаг гэсэн үг л дээ.  Мал аж ахуй эрхлэгчид ихтэй учраас  Шилийн гол аймагруу ойртох тусам тарган хонины мах таваглаж, гурил хаясан элдэв холцьгүй монголжуу шөлөөр биднийг дайлах боллоо. Бээжингээс хөх хот хүртлээ байдаг бүхнээр нь дайлуулж, хүндлүүлээд байгаа хэрнээ л гурилтай шөл, банштай цайгаа санаж хоолшиж өгөхгүй байсан бид. Харин шилийн голын хөвөөт шар хошуунд дайлуулсан бөхөл мах голцуу элдэв хачир чимэггүй хоолонд ёстой л махсаа гарч сэтгэл цадсан гэхэд болно. Ганц хоол унд ч гэлтгүй,  адууч, малчаараа өвөрмонголдоо алдартай “хөвөөт шар” хошуунынхнаас Хөх хот, ордосынхноос анзаарагдаагүй монголжуу ахуй, монгол хүний итгэмтгий нөхөрсөг зан чанар нөөлгөөрөө  мэдрэгдэж байсан юм.

 “ар монголын хувьд өвөр монгол”, “дотор иргэдийн дунд гадаад монгол” болж яваа энэ ард түмэн үнэхээр л монголоороо байх гэж хичээж, бэтгэрч явдгийн байна даа гэсэн бодол элэг нэгтнүүдийнхээ нутгаар аялах хугацаанд анзаарч явснаа нуух юун. Бэлтэй айлын хатавч бараадсан борчууд шиг, элэг нэгтнүүд маань их гүрний хаялагаар ямар ч байсан хөгжил дэвшлээрээ урагшилсаар, хөгжсөөр байна. Бидэнд байгаа бүхэн тэдэн байхгүй ч харин тэдэнд байгаа юм бидэнд байхгүй байгааг сэтгүүлч би мэдрэгдсэн. Энэ бол монголоо гэсэн чин сэтгэл, эх түүхээ хадгалан үлдсэн гайхамшигт уламжлал байлаа. “Халх монголын хувьд өвөр монгол”, “дотор иргэдийн дотор гадаад монгол” гэгддэг угсаа нэгтнүүд маань хөгжсөөр байна.